Leren over leren met Breinhelden

Joost ten Brinke*)

Op een daltonschool is spel en schoolwerk de ‘job’ van de kinderen. Je zou kunnen zeggen dat we er in het daltononderwijs aan werken om kinderen eigenaar te laten zijn van het eigen spel en leren, hun eigen leven. Daarom is het belangrijk dat kinderen na leren denken over de wijze waarop ze spelen en werken. Beginnen ze meteen? Vragen ze hulp als ze die nodig hebben? Hebben ze aandacht als ze uitleg krijgen? Enzovoorts. Breinhelden is een programma dat kinderen hierbij kan helpen. Het helpt ze bij het leren leren en bij het reflecteren op hun werk. Breinhelden is – in kindertaal gevat – werken aan executieve functies. In dit artikel vertel ik over dit programma en over hoe we het inzetten op daltonbasisschool Reggewijs in Nijverdal.

Leren nadenken over je eigen leren

Hoe leer je kinderen op een leuke, betekenisvolle en duurzame manier nadenken over hun eigen leren? Op basisschool Reggewijs zijn we met deze vraag aan de slag gegaan door de inzet van de aanpak Breinhelden. Wat begon als een manier om kinderen te helpen hun executieve functies te versterken, groeit daar nu uit tot een natuurlijke manier om de daltonkernwaarden plannen, samenwerken en reflectie handen en voeten te geven.

Breinhelden

Breinhelden is een programma dat kinderen spelenderwijs bewust maakt van hun eigen denk- en leerprocessen. Het programma richt zich op de ontwikkeling van zogenoemde executieve functies — de ‘regelfuncties’ van het brein die helpen bij plannen, aandacht houden, emotieregulatie en flexibiliteit.

De aanpak is positief en concreet. Kinderen leren bijvoorbeeld wat het betekent om doorzetkracht, of plan- en regelkracht te hebben. Voor de kinderen zijn de executieve functies vertaald in ‘metaforische taal’ en voor het aanleren ervan worden voor hen herkenbare situaties gebruikt. Kinderen leren termen als startkracht en aandachtkracht gebruiken om over het eigen leren te reflecteren en te praten. De termen die daarbij gebruikt worden, maken het gebruik ervan laagdrempelig. Hieronder volgt een voorbeeld van hoe zo’n term – spiegelkracht – aangeleerd wordt.

JtBtraining en het Leerkracht Studiecentum

Binnen Reggewijs kwam deze aanpak tot stand in samenwerking met JtBtraining en het Leerkracht Studiecentrum, die het team begeleidden bij de implementatie van Breinhelden en bij het leggen van de verbinding met de daltonkernwaarden. Samen werd gezocht naar een manier waarbij het werken aan executieve functies niet als een apart programma ingevoerd werd, maar als een onderdeel van het daltononderwijs te verankeren.

Schoolcultuur

Binnen Reggewijs is Breinhelden inmiddels meer dan een programma: het is een onderdeel van de schoolcultuur geworden. In de gangen zijn de krachten zichtbaar, in de klaslokalen worden de termen gebruikt tijdens kringgesprekken, zelfs ouders zijn erin meegenomen. We informeren ouders bijvoorbeeld in de nieuwsbrief van Reggewijs over de termen die bij het werken aan executieve functies op school gebruikt worden, want ook thuis kan deze aanpak dienstbaar zijn. We hopen zo met elkaar dezelfde ‘breinkrachten’-taal te spreken.

Het vinden van een gezamenlijke taal

Het team merkt dat de aanpak helpt om gezamenlijk taal te vinden voor wat we belangrijk vinden in het leren van kinderen. Het geeft woorden aan kinderen om over het eigen leren te praten. Want hoe vaak geven kinderen op de vraag ‘hoe ging het’ niet het antwoord: ‘gewoon’ of ‘goed’. Zo’n antwoord is lang niet altijd een kwestie van gemakzucht; vaak gaat het er ook om dat de kinderen de taal niet machtig zijn om een goede reflectie te geven. De terminologie van Breinhelden helpt daarbij.

Niet alleen de leerlingen

Reflectie is niet alleen iets wat van leerlingen gevraagd wordt. Het is ook in teamverband nodig om vorm te geven aan onderwijsontwikkeling. De begeleiding door JtBtraining en het Leerkracht Studiecentrum heeft geholpen om de vertaalslag te maken van theorie naar praktijk en om de reflectieve houding van de teamleden te versterken. Leren reflecteren geldt daarom voor kinderen én de leraren.

Leren leren moet je (aan)leren

Het gaat er natuurlijk niet alleen om kinderen de gelegenheid te geven om zelfstandig in vrijheid te werken en om samen te werken en samen te leren, het gedrag dat daarvoor nodig is, moeten ze zich bewust worden en moet expliciet aangeleerd worden. Dat gebeurt door de leraren in hun eigen groep, maar sommige leerlingen hebben daarbij een steuntje in de rug nodig.

Op Reggewijs in Nijverdal hebben we daarom op school een ‘breinplein’. In deze ruimte staat een stelling vol met spelletjes en andere ontwikkelingsmaterialen, die uitgezocht zijn en waarmee specifieke executieve functies te trainen zijn. Door kinderen soms alleen met de leraar of in groepjes deze spelletjes te laten spelen, kan er in het gesprek en aandacht geschonken worden aan de bedoeling van de verschillende breinkrachten en ermee geoefend worden.

Executieve functies in het rapportfolio

Reggewijs kijkt inmiddels verder dan de inzet van Breinhelden in de dagelijkse daltonpraktijk. Er wordt geëxperimenteerd met manieren om het programma te integreren in het (rap)portfolio. Het idee is dat kinderen in hun (rap)portfolio niet alleen laten zien wat ze geleerd hebben, maar ook hoe ze dat gedaan hebben — en welke krachten daarbij een rol speelden. Een leerling kan bijvoorbeeld bij een werkstuk aangeven: “Ik heb hiervoor mijn plan- & regelkracht gebruikt, want ik heb mijn tijd goed verdeeld,” of: “Ik wil nog oefenen met mijn aandachtkracht bij lange taken.”

Op die manier wordt reflectie iets persoonlijks en zichtbaar, niet alleen voor de leraren, maar vooral voor het kind zelf. Het (rap)portfolio groeit zo uit tot een instrument voor zelfreflectie, eigenaarschap en samenwerking, precies zoals het daltononderwijs dat beoogt.

Het leren over het eigen leren raakt met Breinhelden verweven met de dagelijkse praktijk. Breinhelden biedt daarvoor een taal, structuur en een positieve insteek die kinderen aanspreekt en die plannen, samenwerken en reflectie op een vanzelfsprekende manier met elkaar verbindt. In de woorden van een van de leraren: “Het mooie is dat kinderen zichzelf niet meer beoordelen, maar zichzelf beter leren begrijpen.” En dat is misschien wel de kern van wat zowel Breinhelden als daltononderwijs drijft: leren reflecteren om te groeien — niet omdat het moet, maar omdat het mag.

*) Joost ten Brinke is sinds 2005 werkzaam in het onderwijs. Hij werkt twee dagen per week als leraar op OCR Het Roessingh, EMB afdeling. Verder is hij als coach binnen het bestuur Varietas werkzaam op Reggewijs en De Compaan. Hij begeleidt leerlingen én teams om concrete stappen te zetten in het ontwikkelen en aanbieden van de executieve vaardigheden. Daarnaast actief als Rots en Water trainer. Tot slot is hij ook Hij is eigenaar van JtBtraining.

Ten Brinke, J. (2025). Leren over leren met Breinhelden. DaltonVisie13(32).