Bias en Bilsamkeit rond kersttijd

In een fascinerend nieuw boek laat Andy Clark (2024) zien dat wij verwachtingsvolle leermachines zijn. In plaats van dat we via sensorische input steeds een plaatje van de werkelijkheid maken, vormen onze verwachtingen grotendeels de werkelijkheid. Dat gebeurt vliegensvlug en onbewust. In iedere situatie en op ieder moment is ons brein aan het voorspellen van wat er gaat komen en alleen wanneer de daadwerkelijke werkelijkheid daarvan afwijkt, stellen we de verwachting bij. De wereld zoals wij die ervaren, is deels de wereld zoals wij verwachten te ervaren. Kortom, vol verwachting zit ons brein.

Even een voorbeeld hiervan vanuit onderzoek van Merckelbach en Van de Ven (2001). In het onderzoek lieten ze nietsvermoedende studenten luisteren naar zogeheten ‘white noise’, ofwel ruis. De onderzoeker had verteld dat ze in de ruis wellicht flarden van het lied ‘White Christmas’ van Bing Crosby zouden horen, en als ze iets zouden horen, ze op de knop moesten drukken. Bijna 40% drukte één of meermalen op de knop, terwijl er in werkelijkheid natuurlijk niks anders dan ruis te horen was. Ander voorbeeld. Nu om zelf te ervaren hoe ons verwachtingsvolle brein werkt. Scan de QR-code maar even en luister het filmpje af.

Wonderbaarlijk hoe ons brein werkt hè. Tegelijkertijd laat het ook zien hoe beïnvloedbaar en feilbaar ons brein eigenlijk is. De cognitive biases codex biedt een prachtig overzicht van alle mogelijke manieren waarop ons denken gekleurd en vertekend kan worden.

De ene bias is wat minder ernstig dan de ander. Het zogeheten IKEA effect houdt bijvoorbeeld in dat we meer waarde hechten aan zaken die we zelf hebben gemaakt. Dit lijkt mij een tamelijk onschuldige bias. Een meer ernstige vorm is genderbias. Deze bias kan grote gevolgen hebben, zo blijkt. In een net verschenen mega-onderzoek hebben Miller en collega’s (2024) alle eerdere studies over genderbias samengevoegd. In totaal werd data uit 33 van de afgelopen 40 jaar verzameld en werden de resultaten van ruim 145.000 deelnemers geïntegreerd in een meta-analyse. Op 6 jarige leeftijd blijken kinderen al sterk het idee te hebben dat bètavakken voor jongens zijn en meisjes beter zijn in taal. Deze bias heeft grote consequenties voor het vertrouwen in eigen kunnen, studiekeuze, etc.

Ons denken is feilbaar, wij mensen zijn feilbaar. Het is ook mede daarom dat onderwijs nodig is. Om beter, dus meer gedegen en meer systematisch, te leren denken en zo te komen tot beter oordelen en handelen. Een mooi begrip vanuit de klassieke pedagogiek in dit verband is ‘Bildsamkeit’, ofwel de verwachting van vormbaarheid. De verwachting dat ieder kind aanleg heeft om te leren en beter kan leren denken. Laten we dit ook het komend jaar weer van ze verwachten. Maar voor nu, alvast, een buitengewoon fijne, welverdiende kersttijd gewenst.

Symen van der Zee