De Staat van het Vernieuwingsonderwijs 2025

Jaap de Brouwer, docent/onderzoeker bij Saxion Hogeschool en Thomas More Hogeschool en Symen van der Zee, lector vernieuwend onderwijs Saxion Deventer, gingen tijdens het laatste daltoncafé van het jaar (12 mei jl.) in op de Staat van het Vernieuwingsonderwijs 2025. Net voordat de Onderwijsinspectie haar ‘algemene’ Staat presenteerde, is op 14 april jl. is de eerste Staat van het Vernieuwingsonderwijs gelanceerd. Samen met de verenigingen van de traditionele vernieuwingsscholen (Dalton, Montessori, Vrije Scholen, Freinet en Jenaplan) heeft het lectoraat Vernieuwend Onderwijs het initiatief genomen om de Staat van het Vernieuwingsonderwijs te realiseren.

Elk jaar wordt De Staat van het Onderwijs gepresenteerd en doorgaans levert dat sjagrijn op. De teneur is meestal: het gaat niet goed met het onderwijs in Nederland. De Staat van het Vernieuwingsonderwijs wil een ander geluid laten horen. Symen meldt wat er wordt gemist:

1. Een positieve insteek. Het gaat er steeds over wat er niet goed gaat, terwijl er zoveel goed gaat in het onderwijs in Nederland.
2. Er is geen aandacht voor de vernieuwingsscholen, terwijl de vijf traditionele vernieuwingsscholen een substantieel deel uitmaken van het aantal scholen in Nederland.
3. De inspectie kijkt niet naar visie en hoe dat doorwerkt in het onderwijs.

Er is nog een reden waarom het urgent werd om een ander geluid ten aanzien van het onderwijs te laten horen. Eén kernwoord dat steeds terugkomt in alle gesprekken over onderwijs is crisis. De prestaties en het gedrag worden minder minder minder. We zakken alsmaar verder in de Pisa-scores op taal en rekenen. In het huidige onderwijsdebat wordt gesuggereerd dat er weer één eindtoets zou moeten komen en één didactiek die scholen moeten toepassen; een technocratische aanpak. De doelstelling van De Staat van het Vernieuwingsonderwijs is te laten zien wat de rijkdom is van breed persoonsvormend vernieuwingsonderwijs, meer conform de drie doeldomeinen van Gert Biesta: kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming en het mogelijk maken van een ander maatschappelijk  onderwijsdebat.

Het is niet de bedoeling de inspectie te beledigen. Binnenkort is er met het hoofd van het kennisdomein van de inspectie een gesprek hierover. Het lectoraat Vernieuwend Onderwijs en de verenigingen van traditionele vernieuwingsscholen willen graag samenwerken met de inspectie. Het totaal aantal traditionele vernieuwingsscholen is ongeveer 900, waar zo’n 240.000 leerlingen onderwijs krijgen (het totaal aantal scholen po en vo in Nederland is ruim 8000, met ongeveer 2.500.000 leerlingen). De vernieuwingsscholen hebben een sterke traditie opgebouwd van meer dan 100 jaar. We doen ertoe!

De Staat van het Vernieuwingsonderwijs 2025 is een stevig document geworden. Het ziet er mooi uit, als een glossy met verschillende bijdragen vanuit het dalton-, freinet-, jenaplan-, montessori en het vrijeschoolonderwijs, naast een aantal andere bijdragen.

Het is de bedoeling dat er elk jaar een Staat van het Vernieuwingsonderwijs uitkomt. Er valt nog veel aan het traditionele vernieuwingsonderwijs te onderzoeken en over te publiceren. Jaap en Symen benoemen vier aspecten.

1. De effectiviteit van het vernieuwingsonderwijs. Over het effect van jenaplanonderwijs weten we niets. Over het daltononderwijs zijn een paar effectstudies gedaan (naar burgerschap en zelfregulatie). Alleen het montessorionderwijs is goed onderzocht, maar vooral in de Verenigde Staten. De resultaten verschillen en zijn lastig te interpreteren. Het is niet duidelijk wat maakt dat een bepaalde vorm van traditioneel vernieuwingsonderwijs wel of niet effectief is. De algemene conclusie is wel dat traditionele vernieuwingsscholen gelijk of beter presteren dan ‘klassieke’ scholen. Verder onderzoek is noodzakelijk. Daarnaast vraagt het lectoraat zich af of het onderwijs altijd wetenschappelijk onderbouwd moet zijn. De teneur in de politiek ten aanzien van het onderwijs is dat alles evidence-based moet zijn. Het lectoraat zoekt naar balans en redelijkheid in het denken over onderwijseffectiviteit.
2. Er is een spanningsveld: onderwijs is óf traditioneel, vooral rekenen en taal, directe instructie, óf vernieuwend. Piet van der Ploeg, oud-lector daltononderwijs aan Hogeschool Saxion, is onderwijsfilosoof. In een artikel geeft hij aan dat traditioneel vernieuwingsonderwijs beide stromingen samenbrengt. Traditioneel vernieuwingsonderwijs is traditioneel én vernieuwend op een verstandige manier en elke vorm van traditioneel vernieuwend onderwijs doet dat op zijn eigen manier. Het gaat om het toepassen van evidence informed technieken én om intuïties, sturen én vrijlaten. Die spanningsvelden moeten blijven bestaan. De vraag is hoe we ervoor kunnen zorgen dat we de antinomische grondstructuur van onderwijs recht kunnen doen en omarmen als structuurkenmerk van onderwijs zonder dat we polariseren. Het is zoeken naar een balans tussen wetenschap en praktijk. Het traditioneel vernieuwingsonderwijs bestaat al 100 jaar en heeft de tand des tijds doorstaan. Het voorstel is om ook praktijkervaring als bewijs te accepteren. Daarnaast is het belangrijk dat je, als je als conceptschool onderzoek wilt doen naar het effect van dan concept, eerst moet onderzoeken wat dat concept is en in hoeverre scholen mogen verschillen.
3. Expliciet gedeelde schoolvisie is een volgend aspect dat aandacht verdient. Duidelijk wordt dat hoe meer eenduidigheid er is ten aanzien van de schoolvisie, des te beter het effect is. Een vraag is bijvoorbeeld of het werken met montessorimaterialen of werken met daltontaken ook gevolgen heeft voor de zelfstandigheid van leerlingen. Bij de montessorianen is daar veel om te doen. Ook de Jenaplanvereniging is hiermee bezig. Alle verenigingen van traditioneel vernieuwingsonderwijs willen grip krijgen op de vraag wat hun onderwijs nou effectief maakt. Op de keper beschouwd is traditioneel vernieuwingsonderwijs effectief, maar het is niet duidelijk wat nou maakt dat het effectief is. Uit onderzoek van het afgelopen jaar blijkt dat explicit shared school vision zorgt voor meer betrokkenheid van docenten. De vraag is hoe belangrijk het is dat het daltonconcept goed en gedegen is geïmplementeerd, maar andersom is de vraag ook: hoeveel mag je afwijken en wie bepaalt of je dat mag?
4. Bij breed persoonsvormend onderwijs gaat het niet alleen kennisoverdracht, maar ook over de vraag wie jij bent in deze wereld, hoe je je verhoudt tot de ander, hoe we de kinderen kunnen stimuleren om mens te worden. Jaap geeft een voorbeeld: ouders gaven aan een Jenaplandocent aan dat er maar eens huiswerk gegeven moest worden. De docent probeerde de ouders ervan te overtuigen waarom hij vanuit het concept van zijn school dat niet wilde doen. Het is belangrijk dat conceptscholen vanuit het concept nadenken over het didactische handelen, bijvoorbeeld over wel of niet huiswerk geven.  De vraag is: hoe houden we ons staande als scholen voor traditioneel vernieuwingsonderwijs als het debat zo verengd is tot kennisoverdracht? Ook dat lees je in de Staat van het Vernieuwingsonderwijs 2025. We moeten het gesprek hierover blijven voeren.

Hierbij de link naar de publicatie van de Staat van het Vernieuwingsonderwijs 2025 en naar de presentatie_svdzee_jdb.pptx.

De reacties op de vragen van de lectoren getuigen van instemming:

• ‎‎Soms kun je nog niet alles inzetten of doen wat bewezen is. Soms moet je ook dingen doen om later iets te kunnen bewijzen, omdat je erin gelooft (experimenteren en onderzoeken).
• Trial en Error en juist experimenteren is soms heel mooi, maar analyseren is natuurlijk van groot belang.
• Dwingen geeft vaak geen goed gevoel en een negatieve start. Dus stimuleren zou veel beter zijn. Als je hoort, leest etc. in je omgeving dat iets werkt, dan is dat stimulerend.
• In het DaltonIDee staat een samenvatting van de daltonvisie op het gebied van alle deelnemers. Het zou mooi zijn als die wat praktischer uitgewerkt worden zodat scholen wat meer steun hebben maar het moet ook niet te voorschrijvend zijn.
• (van een deelnemer die werkt aan leestrajecten voor montessorischolen) Ik mis verbeelding. Breek het onderwijs open door bijvoorbeeld toepassingen van AI, een computergame. Als je het onderwijs helemaal opnieuw zou mogen opbouwen, hoe zou je dat dan doen? Denk na over vernieuwende vormen.
• Sluit je aan bij ' Leve het onderwijs' https://levehetonderwijs.nl/

Twee collega’s van de Molenwiek vertellen over hun ervaring met afwijken van de norm. Ze behoren tot de scholen die besloten hebben om niet de doorstroomtoets af te nemen en dat hebben ze geweten. Hun vraag is: Hoe zorg je ervoor dat je je als school met een afwijkende mening ten opzichte van de inspectie kunt handhaven? Hun ervaring is dat de inspectie heel smal kijkt. De zwaarste maatregel is door de inspectie ingezet: de school is beticht van wanbeheer. De twee collega’s hebben de polarisatie echt ervaren en ze geven aan dat er geen enkel moment is geweest waarop er werd geluisterd. Ze hebben het eerlijke gesprek gemist. Op donderdag 15 mei is in de Tweede Kamer een debat over de doorstroomtoets waar de collega's van de Molenwiek naartoe gaan. De hoop is dat er een beweging ontstaat, meer ruimte voor dit soort gesprekken.

Symen reageert: paniek leidt tot versmalling. De vrijheid van onderwijs wordt steeds meer ingeperkt en er is steeds meer controle. Het is zaak dat we met het pedagogisch middenveld, vanuit het traditioneel vernieuwingsonderwijs een gezamenlijk geluid laten horen. Ook dat we verenigen op politiek vlak en zorgen voor korte lijntjes met het Ministerie van OCW, de SLO en de inspectie. De gezamenlijkheid zorgt ervoor dat het ministerie en de inspectie moeten luisteren. Symen geeft aan dat de traditionele vernieuwingsscholen niet tegen toetsen zijn. We zoeken naar een balans tussen vormen en onderwijzen. 

Vanuit het publiek zijn er complimenten voor de Molenwiek voor het lef dat ze hierin getoond hebben:

• Dank je wel voor jullie casus. Ik bewonder jullie denkwijze en de mate van serieusheid waarmee jullie deze struggle aanpakken. Ik denk dat deze Staat van Vernieuwingsonderwijs een aandeel kan hebben in jullie strijd, net als het onderzoek over de effectiviteit van het daltononderwijs.

Marja Out

Marja Out is bestuurslid van de NDV, werkzaam op het Spinozalyceum in Amsterdam en mede-organisator van het Daltoncafé.

Out, M. (2025). De Staat van het Vernieuwingsonderwijs 2025. Verslag van het daltoncafé van 12 mei ’25. DaltonVisie(13) 12-1.