Een malse (vegetarische) worst of een laf worteltje?

De worst-eling om leerlingen meer vrijheid te bieden in de school

Wat doe je als je de mogelijkheid krijgt om onderzoek te doen naar een specifieke kernwaarde bij jou op school… en je toevallig een uitgesproken beeld hebt bij die ene kernwaarde? Dit met beide handen aangrijpen natuurlijk!

Wij zagen in 2022 onze kans om, met een verhuizing naar een op dalton ingericht nieuw gebouw in het vooruitzicht, onderzoek te doen naar de manier waarop de kernwaarde Vrijheid en Verantwoordelijkheid bij ons op school tot uiting kwam en waar dit eventueel nog verbeterd kon worden. We zijn allebei ‘beelddenkers’ dus deze fantastische film speelde zich al snel af voor onze ogen.

Handhaving versus losbandigheid

In de afgelopen jaren is er op Wolfert Dalton vanuit de schoolleiding veel ingezet op het vastleggen en handhaven van allerlei afspraken en regels binnen de school. Dit was hard nodig, omdat in de jaren daarvoor veel regels waren verwaterd en er een mate van losbandigheid heerste onder personeel en leerlingen. Leerlingen namen vaak geen verantwoordelijkheid bij het plannen van daltonuren en gingen tijdens diezelfde daltonuren graag aan de wandel (wat docenten ook faciliteerden). In een artikel van Meijknecht (2019) in DaltonVisie wordt het probleem waar wij als school tegenaanliepen ook benoemd: “Leerlingen leren (dan) niet genoeg als ze alles zelf mogen bepalen, dan stellen ze schoolwerk te lang uit; leerlingen gaan dan alleen nog maar door het schoolgebouw heen lopen in de daltonuren; leerlingen weten niet wat ze moeten doen; leerlingen… etc. Maar dit gaat niet over vrijheid. Dit gaat over losbandigheid en vrijblijvendheid.”

En laat nu die losbandigheid precies zijn waar Helen Parkhurst het over had. Zij had namelijk niet voor ogen dat leerlingen (en docenten) losbandig gedrag vertoonden, want dit was geen vorm van vrijheid. Helen gaf immers aan dat: “The child who ‘does as he likes’ is not a free child. He is, on the contrary, apt to become the slave of bad habits, selfish, and quite unfit for community life (Parkhurst 1922).”

Als je kijkt naar de originele visie van Helen Parkhurst, dan is de vrijheid waar zij over sprak ook helemaal geen vrijheid zoals wij in eerste instantie zouden denken. "Parkhurst hanteert de term freedom en niet liberty. Liberty staat meer voor politieke vrijheid. Parkhurst gaat verder. Kinderen leren vrijheid door ze vrijheid te geven. Kinderen leren verantwoordelijkheid doordat ze in de school verantwoordelijkheid leren dragen (Berends en Wolthuis, 2015).” Voor elke daltonschool is het dus een belangrijke taak om leerlingen te leren omgaan met vrijheid en de daarbij behorende verantwoordelijkheid.

Onderzoeken; waarom?

Eind oktober 2023 is Wolfert Dalton na lang wachten eindelijk verhuisd naar een nieuw, voor daltononderwijs, gebouwd schoolgebouw. Samen met de architect is er een plan gemaakt waarmee wij daltononderwijs in, maar ook buiten de lokalen kunnen aanbieden. Buiten de lokalen zijn inmiddels zogenoemde leerpleinen ingericht die door het gebruik van beplanting ook wel wat weg hebben van een binnentuin. Wij noemen deze pleinen overigens ‘daltonpleinen’ en merken dat deze benaming steeds vaker overgenomen wordt!

Bij ons heeft elke vleugel een vakgerelateerd cluster van leslokalen rond een daltonplein. Wij willen als school niet terug naar een tijd van losbandigheid zonder regels, dus bieden de 'daltonpleinen' een perfecte kans om leerlingen de vrijheid te geven die zij aan zouden moeten kunnen, waardoor zij ook de verantwoordelijkheid die daarbij hoort, leren nemen. Maar hoe pak je dit aan?

Wat wij wilden vermijden – want dat zie je in onderwijsland maar al te vaak gebeuren – is het op het daltonplein parkeren van die leerlingen die je eigenlijk even niet in de klas wilt hebben. Het gevolg is dan namelijk dat, hoewel jij er als docent minder last van hebt, je andere collega’s en leerlingen zou kunnen opzadelen met onwenselijk gedrag. Je wilt toch juist die leerlingen daar neerzetten die de vrijheid aankunnen en mogelijk daarmee andere leerlingen ook inspireren (of motiveren)?

Voor een goede oplossing voor onze daltonpleinen gingen wij, nadat we gesproken hadden met onze eigen collega’s, op zoek naar verdere inspiratie buiten de deur. Beter goed (in overleg) jatten dan slecht zelf bedenken, toch?

De worst en de wortel

Wij hadden onszelf aan het begin van ons onderzoek de vraag gesteld over de spreekwoordelijke worst. Je kan namelijk leerlingen de worst laten verdienen, maar ook bij voorbaat geven en zo nodig een stuk laten inleveren. Aan het begin van ons onderzoek hebben wij een verhelderend gesprek gehad met Elvira van den Hoek, voorzitter van de NDV. Wij spraken met haar over onze ‘worst-eling’ met het aanbieden van vrijheid en verantwoordelijkheid aan onze leerlingen. We bespraken zowel vrijheid in de lessen als buiten het lokaal.

Geef je de worst bij voorbaat of moet de worst verdiend worden? “En is het een worst of een lullig worteltje?” Elvira is glashelder: “Dalton gaat over vertrouwen en vertrouwen impliceert dat je het eerst krijgt, maar op het moment dat jij meer ondersteuning nodig hebt, dan krijg je die ook. Niet als straf, maar – als het goed is – de kans om het als leerling zelf te ontdekken: Ik heb het geprobeerd en het lukt me (nog) niet.”

Waarschijnlijk herken je dit als docent wel. Dat is niet gek, want veel daltonscholen worstelen met het aanleren van vrijheid aan pubers. Zelfs andere, niet-daltonscholen zijn hiermee bezig en moeten we als daltonscholen extra hard werken aan ons eigen daltonverhaal!

Het geven van vertrouwen – en het dus al in bezit zijn van de worst – is wat ons tijdens gesprekken met (en bezoeken aan) vo-scholen opviel. De ene school werkt met een gouden kaart (Dalton Dokkum), de andere met een kaart voor een OLC – open leercentrum (Lentiz Dalton College) en weer een derde werkt met daltonlevels (Erasmus College) waarin vrijheden kunnen worden uitgebreid of teruggegeven.

Verschillende versies van ‘de worst’ kunnen dus naar smaak worden aangepast. Wat bij iedereen gelijk is, is dat een leerling in beginsel het vertrouwen krijgt om te kunnen laten zien dat hij of zij de beschikbare vrijheid aankan: een leerling begint dus met al een stuk van ‘de worst’ op zak.

Dit is nou net wat Parkhurst ook met haar leerlingen deed. Uitgaan van het vertrouwen dat een kind het aan kan en, als het niet lukt, kijken binnen welke kaders het wel kan. In praktijk betekent dat – zowel in het po als in het vo – dat leerlingen het vertrouwen en vrijheid niet helemaal aankunnen, ze een stukje vrijheid inleveren en meer begeleiding krijgen. Tijdelijk mogen ze dan bepaalde zaken niet zelf meer beslissen. De gouden kaart wordt dan ingenomen, de toegang tot een OLC wordt hem of haar dan ontzegd, maar dus niet andersom! De geweldige voorbeelden die andere scholen aandroegen, leken in meer of mindere mate toepasbaar op onze eigen school.

Dat je ‘de worst’ op zak hebt, zagen wij nog veel sterker terug tijdens onze bezoeken aan twee daltonbasisscholen bij ons in de buurt (de Bergse Zonnebloem en daltonschool de Margriet). Alle leerlingen leken hier goed om te kunnen gaan met de geboden vrijheid en ze konden ook heel goed benoemen wanneer zij die niet aan konden en wat er dan (zou moeten) gebeuren. Het was vooral bijzonder om te zien hoe vergevorderd de bovenbouwers al zijn met deze kernwaarde! We realiseren ons hierdoor terdege dat er in de overgang van po naar vo een soort ‘dalton-dip’ ontstaat. Een leerling, die van een daltonschool afkomt, heeft in de brugklas een enorme voorsprong, maar moet eigenlijk bij ons op school opnieuw beginnen met leren dalton te zijn. Dat lijkt ons natuurlijk niet erg logisch, naar de praktijk is weerbarstig.

En dan nu praktisch…

Met alle gloeilampjes die bij ons aangingen na het lezen van literatuur, het voeren van de gesprekken en de schoolbezoeken, zijn wij aan de slag gegaan om een inspirerende vertaalslag te maken naar onze eigen schoolpraktijk. We waren inmiddels verhuisd naar ons nieuwe gebouw, maar de pleinen zouden pas in het nieuwe schooljaar (2024-2025) gemeubileerd worden. Wij wilden echter aan de slag. Dus mochten we een klein lokaal gebruiken dat een groot deel van de week beschikbaar was!

Vol goede moed zijn wij aan de slag gegaan. Wij vonden het idee van Lentiz Dalton College mooi en gingen met soortgelijke kaarten aan de slag. Op deze manier was het geven (en krijgen) van vrijheid overzichtelijk voor zowel leerlingen als docenten. Het lokaaltje dat wij mochten gebruiken lag als laatste aan het daltonplein waar de talenlokalen omheen zitten. Wij gingen ervan uit dat het wel makkelijk en overzichtelijk zou zijn om met onze talencollega’s over het gebruik ervan afspraken te maken, om vervolgens onze leerlingen op een duidelijke en overzichtelijke manier aan de slag te laten gaan. Niets bleek minder waar….

De mens is een gewoontedier, zo ook de talendocent: een deel van onze collega’s betrapte zichzelf er regelmatig op ‘gewoon’ even snel een leerling apart te zetten zonder na te denken over de afspraken die wij voor de pilot hadden gemaakt. Binnen de groep ‘gewoontedieren’ ontdekten we tevens de subsoort ‘die het altijd al zo doet en gedaan heeft’ en niet wil, durft of kan veranderen.

De ‘diersoort’ leerling bleek echter heel makkelijk nieuw gedrag te kunnen aanleren. Leerlingen vinden vertrouwen krijgen en het hebben van vrijheid buiten het lokaal erg fijn. De ene leerling koos voor buiten het lokaal werken om rust te zoeken, terwijl anderen het lokaal juist wilden gebruiken om een samenwerkingsopdracht te doen, om zo anderen dan niet te storen. Ook werden met regelmaat leerlingen apart gezet om bijvoorbeeld werk in te halen. We hadden tijdens de examenperiode zelfs een leerling die een persoonlijke kaart kreeg om in alle rust voorexamens te kunnen voorbereiden. Allemaal best positief dus! Na een tijdje waren ze dusdanig gewend aan deze nieuwe situatie dat er automatisch ook om de kaart gevraagd werd. Je zou bijna aan een vorm van conditioneren gaan denken, maar dat is op psychologisch gebied natuurlijk een heel ander verhaal!

We hebben zoals je hierboven leest al vrij snel na de verhuizing onze experimentele fase ingezet en hebben deze enkele maanden uitgeprobeerd. Wat we vooral merkten is dat doordat het geen algehele schoolafspraak was (zoals bijvoorbeeld met mobieltjes), er regelmatig weerstand van collega’s ontstond – niet eens altijd bewust – omdat die het uit gewoonte toch anders deden dan afgesproken. Daar waar er wel met onze pilot meegedaan werd, ontdekten we dat veel collega's vooral docentgestuurd leken te werken.

Op een gegeven moment hebben we dan ook besloten de pilot af te sluiten en er een strik omheen te knopen. Succes of niet, aanbevelingen konden we doen! In een presentatie aan collega’s hebben we uitgelegd hoe wij denken dat de daltonpleinen het meest effectief ingezet kunnen worden. Onze aanbevelingen waren gebaseerd op wat we bij anderen hadden gezien en waar we bij onze eigen school tegenaanliepen:

• Werk vanuit vertrouwen: een leerling mag laten zien het te kunnen.
• Kies voor schoolbrede afspraken waar vooraf consensus over is.
• Wees duidelijk in communicatie naar leerlingen over verwachtingen en consequenties bij ongewenst gedrag.
• Laat het werken van leerlingen op een plein vallen onder de gedeelde verantwoordelijkheid van de docenten rond dat plein. Dit geldt ook voor leerlingen die er in hun tussenuur gaan zitten.
• Zet geen leerlingen in een ogenschijnlijk leeg lokaal, maar gebruik het plein.
• Laat collega’s elkáár aanspreken op de afspraken die gemaakt zijn.

Vol goede moed begonnen wij aan onze welverdiende zomervakantie met het nieuw in te richten en te gebruiken daltonplein in gedachten. Wij hadden uit de meubileringsopties die er waren mogen kiezen en hadden een plein voor ogen waar tafels, kastjes voor de docenten en planten zouden zorgen voor een plezierige werkomgeving voor onze leerlingen. In de laatste week van de vakantie zouden deze geleverd worden en kort na de vakantie zouden de plantenbakken gevuld worden als onderdeel van de afwerking.

Na de zomervakantie was dan het moment daar: de pleinen waren ingericht en we konden van start met het gebruik! Tijdens de eerste teamvergadering stonden de pleinen op de agenda; onze verwachting was dat er concrete afspraken op tafel zouden komen. Dat gebeurde echter niet: het bleef een kwestie van rondjes draaien om het feit dat leerlingen het nu als pauzeruimte gebruikten en dat dit niet de bedoeling was. Er leek dus voorlopig gekozen te zijn voor het laten beginnen bij leerkrachtgedrag en niet voor een schoolbrede aanpak. Natuurlijk vonden wij dit jammer, want het risico als je geen schoolbrede afspraken hebt, is dat iedereen iets anders doet. Als je het laat beginnen bij leerkrachtgedrag krijg je dus al snel 100 kapiteins op een schip met de bijbehorende risico’s. Tricky business, als je het ons vraagt…

Worst op het Congres

Op 6 november 2024 waren wij in ons nieuwe gebouw de gastheer van het daltoncongres. Aangezien Inger in de organisatie zat en geen workshop kon geven, heeft Anja een workshop geleid over ons onderzoek. Wijzelf waren nieuwsgierig hoe dit onderwerp op de andere daltonscholen speelt.

Na te zijn begonnen met een gelukkig fictieve, maar desalniettemin voor de aanwezigen enerverende ‘dienstmededeling’ als trigger werd het gesprek aangegaan over wat de kernwaarde ‘vrijheid’ nu eigenlijk precies inhoudt. Al snel kwam naar boven dat alles wat we hiervoor geschreven hebben over vertrouwen en het al dan niet inkaderen en de mogelijkheden binnen en buiten je leslokaal door de deelnemers werd gedeeld. Om verder in te zoomen op de praktische invulling van vrijheid, is er daarna gewerkt aan een ‘vrijhedenlijn’. Concrete voorbeelden van zaken die als vrijheid te bestempelen zijn, werden ingedeeld op een lijn van weinig naar veel vrijheid en vervolgens werd er gediscussieerd over de plek die de verschillende voorbeelden op deze lijn kregen. Hierbij verschoven er ook zaken!

Kleine vrijheden:

• je eigen plek in de klas kiezen,
• binnen het werk je eigen volgorde bepalen,
• binnen de leerdoelen kiezen voor uitleg volgen, zelf werken of samenwerken.

Iets grotere vrijheden:

• zelf kiezen wanneer je aan welk vak of welke taak van een vak je werkt,
• zelf kiezen waar je werkt: in het lokaal, op een leerplein, etc.,
• als je de stof snapt, zelf doorwerken zonder begeleiding,
• zelf huiswerkdeadlines mogen bepalen.

Grote vrijheden:

• eigen docent kiezen,
• van rol wisselen met de docent,
• kiezen of en wanneer je een les volgt,
• vervroegd een vak afsluiten waarna de lesplicht vervalt,
• zelf kiezen op welk niveau je een vak volgt.

Uit de workshop kwam duidelijk naar voren dat niemand het ei van Columbus nog heeft gevonden. Wij niet, maar collega’s op andere daltonscholen ook niet. Inmiddels is het januari 2025. We zijn aan een nieuw jaar begonnen, met goede voornemens, zou je denken. Of die voornemens nu erg bewùst ontstaan zijn bij ons, durven we niet te zeggen. Maar…

We zien daadwerkelijk ontstaan dat de daltonpleinen voorzichtig worden ingezet als educatief hulpmiddel. Er is in school een geluid aan het ontstaan dat de door ons voorgestelde daltonkaarten wel eens een fijne manier van werken zouden kunnen zijn. Niet elk experiment is even uitgebreid, maar het experimenteren wordt steeds meer zichtbaar.

Veranderen is nooit makkelijk en dat geldt zeker binnen een school waar gewoontes bij collega’s soms stevig verankerd zitten. We hebben gemerkt dat je echt iedereen nodig hebt – van ondersteunend personeel tot en met het managementteam – om veranderingen succesvol door te voeren. Alle neuzen moeten dezelfde kant op staan, want één dissident kan al voldoende zijn om het proces te laten ontsporen. Herkenbaar, toch? Op elke daltonschool worstelen we met dezelfde uitdaging: hoe bieden we onze leerlingen vrijheid zonder in vrijblijvendheid te verzanden? De vraag blijft: kiezen we voor een malse (vegetarische) worst waar iedereen op kan kauwen, of laten we ons verleiden tot een laf worteltje dat eigenlijk niemand écht voedt?

Literatuur

Berends, R., Wolthuis, H. (2015). Focus op Dalton. Deventer: SDUP.

Meijknecht (2018). Freedom. DaltonVisie6-3.

Parkhurst, H. (1922). Education on the Dalton Plan. London: G. Bell & Sons, Ltd. / New York: E.P. Dutton and Company.

Inger de Wit en Anja Burger-Kock (DaltonVisie jrg. 13 nr. 3.1)

Inger en Anja zijn docenten MVT op Wolfert Dalton te Rotterdam. Zij hebben zich daar de afgelopen twee jaar specifiek beziggehouden met een onderzoek naar de kernwaarde Vrijheid en Verantwoordelijkheid. In dit artikel beschrijven zij hun ‘worst-eling’ met de uitvoering van deze kernwaarde bij hen op school.