Het DaltonCafé van 23 sept 2024 over de stem van de leerling

René Berends (2024)

 Het daltonCafé
De Nederlandse Dalton Vereniging organiseert al sinds 2020 periodiek een online-DaltonCafé. De organisatie ligt in handen van de bestuursleden Vera Otten-Binnerts en Marja Out. Op 23 september jl. stond het DaltonCafé in het teken van de stem van de leerling. De inleiders waren Renske de Leeuw en Paul Hendriks. Renske is onderzoeker bij het lectoraat Vernieuwend Onderwijs. Zij houdt zich bezig onder meer bezig met de thema’s inclusief onderwijs en de stem van de leerling. Paul Hendriks was bestuurder van de NDV en werkte 36 jaar op het Dalton College Voorburg, op het laatst als rector. Samen gaven ze een inkijkje in het thema ‘student voice’ en vertelden ze over hoe dit thema past binnen het gedachtegoed van Parkhursts Dalton Plan.
Er waren weer veel mensen online. De teller tipte bijna de 100 deelnemers aan.

 Ter introductie
Renske en Paul begonnen met een filmpje waarin kinderen commentaar geven over de presentatie van het nieuwe kabinet. Minister Faber wordt geïnterviewd door kinderen. Zij vindt dat kinderen maar niet te veel mee moeten denken en mee moeten praten over ‘Den Haag’. Laten zij maar lekker in bomen klimmen, zoals zij vroeger gedaan heeft.

NB Kijk het filmpje maar terug.

Het waarom
Sinds 1989 is de stem van de leerling wettelijk geregeld in het Internationale Verdrag van de Kinderrechten. Nederland heeft dat verdrag in 1992 ondertekend. Ook in de Wet Burgerschapsonderwijs (2021) wordt de stem van de leerling genoemd. Daarin staat geformuleerd: “Individuele scholen geven ruimte om het eigen inzicht van meedenken en meedoen van leerlingen te organiseren.” Binnenkort (augustus 2025) wordt ook de Wet Leerrecht van kracht. Daaronder valt de Wet Hoorrecht. Daarin is onder meer geregeld dat leerlingen mee mogen praten over beslissingen die over hun eigen leren gaan, zoals bij het aanpassen van ondersteuningsplannen en het verwijzen van leerlingen naar andere scholen. In Nederland is dus het meepraten en meebeslissen van leerlingen in wetten verankerd.
     Maar naast een wettelijke basis is er natuurlijk ook de pedagogische wenselijkheid. Onderzoekers als De Bas en Van Meir (2023) en Thomson (2011) publiceerden daarover. Het gaat daarbij onder meer om een vorm van ‘empowerment’ door kinderen een kans en ruimte te bieden om te oefenen met het dragen van verantwoordelijkheid. Bovendien weten kinderen natuurlijk als de beste wat er bij hem of haar zelf speelt, wat ze zelf willen en wat er volgens hen nodig is, ook bij wijze van spreken als er een plan voor het veranderen van het speelplein betreft.
In de ‘wordle’ is samengevat wat er zoal in de literatuur verstaan wordt onder ‘de stem van de leerling’. 

Diverse niveaus van inbreng en levels van meepraten en meebeslissen
Voor de onderwijspraktijk is het waardevol een onderscheid te maken tussen de momenten en onderwerpen waarbij leerlingen mee mogen praten, mee mogen denken en mee mogen beslissen. Verder worden wel de levels onderscheiden: het eigen leren, de eigen klas, de school en de gemeenschap of samenleving.
Praktisch toepasbaar is ook het model met ‘de traptreden van Hart’ (1992) uit zijn publicatie Children’s Participation from Tokenism to Citizenship.
Na kritiek die op dit model geleverd is –  waarin Hart zich overigens wel kon vinden –, stelde hij voor de trap ‘op z’n kant’ te leggen. Dat voorkomt dat er sprake is van hoog en laag en van meer of minder belangrijk of doorontwikkeld. Het gaat om verschillende aspecten van meepraten, meedenken en meebeslissen van kinderen. 

Helen Parkhurst in gesprek met kinderen en pubers 

                  
Anno nu, september 2024, is het precies 120 jaar geleden dat Parkhurst als lerares startte op een eenklassige plattelandsschool in Wisconsin. Nog voor het schooljaar begon, nodigde ze de oudste leerlingen uit om samen over het nieuwe jaar te praten. Wat zou er moeten gebeuren om er een fijn en leuk schooljaar van te maken. De kinderen waren verrast, maar toen ze de oprechtheid van de juf voelden en ze zich serieus genomen voelden, brandden ze los. Ze hadden allerlei ideeën. Het lokaal moest anders ingericht worden en het onderwijs moest meer levensecht zijn. Ze wilden taken waaraan ze zelfstandig konden werken, zodat ze meer voor zichzelf zouden werken, onder dezelfde voorwaarden als ze ook op de boerderij thuis – buiten school – moesten werken. Bovendien wilden ze elkaar graag helpen.
En zonder dat het woord ‘eigenaarschap’ viel, is dat wat er precies gebeurde. De leerlingen werden meer baas over het eigen leren en over het onderwijs dat daarvoor ingericht moest worden.
Die nieuwsgierig naar kinderen heeft Parkhurst haar hele leven behouden. Ze voerde gesprekken met kinderen op haar school en toen ze stopte als directeur, is ze met dat voeren van gesprekken doorgegaan. Ze trok erop uit met een bandrecorder en toen een producer van ABC dat eens beluisterde, ontstond het idee voor een serie radio-opnames. Later heeft Parkhurst ook voor televisie opnames gemaakt. Eind jaren 40, begin jaren 50 was het radioprogramma Child’s World het eerste programma waar kinderen life en dus ongecensureerd aan het woord gelaten werden. Het was een groot succes. Parkhurst was in staat om kinderen op hun gemak te stellen en toen ze zich serieus genomen voelden, spraken ze vrij uit over onderwerpen als discipline, stelen, woede, angst, geloof, leren, de dood en seks (the new born baby).
Parkhurst liet de kinderen hun schoenen uitdoen. Soms moesten ze op een houten verhoging staan zodat ze elkaar beter in de ogen konden kijken en zo’n praatgroepje stond dan in een kring terwijl ze zich aan een ronde chromen buizen vast konden houden. Het was met recht ‘the circle of chrome’.

Boeken van Parkhurst op basis van haar opgenomen gesprekken met kinderen en pubers 

                               
Parkhurst schreef over het geven van een stem aan de kinderen verschillende boeken, zoals Exploring the Child’s World (ook vertaald in het Nederlands) en Growing pains (1962). Dat laatste boek gaat over de gesprekken die ze op verschillende plekken hield met pubers. Ze reisde 25.000 km door het land voor de opnames. De opnames zijn een schatkamer van meningen en gedachten. Ook deze boeken gaan over thema’s als liefde, verkering, de rechten van jongeren en discriminatie. Ze zijn te lezen als een aanklacht tegen de wereld van de volwassenen. Van nature hebben kinderen geen vooroordelen.
Een zeer interessant gesprekonderwerp was wat voor de kinderen een ideale tekenleraar is. Het levert een serieus gesprek op en originele ideeën: iemand met geduld, iemand die me de ruimte geeft om eigen ideeën te volgen, in plaats van haar ideeën; de ideale tekenleraar is iemand die me van mijn eigen fantasie laat genieten en me niet zegt dat ik andere kleuren moet gebruiken, terwijl de kleuren die ik gebruik, rechtstreeks uit mijn hart komen.

 Socratische (dialogische) gesprekken als voorwaarde voor eigen inbreng van leerlingen
Op ‘z’n Parkhursts’ zou je kunnen zeggen: kijk naar een puber als naar een schilderij: veroordeel niet het gebrek van perspectief.
Aldoux Huxley wijst in zijn inleiding bij Exploring the Child’s World erop dat Parkhurst zgn. socratische gesprekken met de kinderen voert. Het worden ook wel dialogische gesprekken genoemd (Van der Veen, 2020).
Dat zijn gesprekken waarin leerlingen ruimte krijgen om hun ideeën in te brengen, kritisch naar elkaar te luisteren, te redeneren en samen na te denken. Het gaat ook om gesprekken waarin de leerkracht veel open vragen stelt en waarin er ruimte is om over betekenissen te onderhandelen (‘Ben jij het daarmee eens?’ of ‘Gaat het altijd op die manier?’). Met socratische gesprekken worden ook gesprekken bedoeld waarin leerlingen (en de leerkracht) elkaar serieus nemen en proberen elkaars perspectief in te nemen en waarin leerlingen leren om kritisch na te denken. 

Hoe dan? Gesprekstechnieken
Bij het voeren van dialogische gesprekken kunnen een aantal gesprekstechnieken gebruikt worden. Daag leerlingen uit in dialoog te gaan door hun ideeën te delen, uit te breiden en te verhelderen (‘Kun je daar nog iets meer over zeggen?’). Daag leerlingen ook uit in dialoog te gaan door naar elkaar te luisteren en elkaars ideeën serieus te nemen (‘Wie kan herhalen wat Nils net zei?’). Daag leerlingen uit in dialoog te gaan door te redeneren (‘Waarom denk je dat?’) en laat ze samen nadenken en voortbouwen op elkaars ideeën (‘Ben je het eens met wat Lieve net zei? Waarom?’).

 Praktijkvoorbeelden PO (Leer leerlingen mee te praten en mee te beslissen over hoe de school en het onderwijs georganiseerd wordt)
Renske vertelt vervolgens dat in het lectoraat een vragenlijstonderzoek gedaan is naar ‘student voice’ (de Leeuw, R. R. & Maseland, J. (2024). Exploring teacher attitudes regarding student voice and pupil participation in primary education [Paper presentatie]. ECER 2024, Nicosia, Cyprus). In de inventarisatie worden de volgende vormen het vaakst genoemd: 1. leerlingenraad, 2. panel, 3. Debatteren, 4. Ideeënbus, 5. sollicitatie, 6. lesson-study.
Bij sollicitaties praten leerlingen dus vaak mee over de vraag wat voor een docent/leraar/directeur we op school nodig hebben. Leerlingen worden daarbij betrokken.
Bij lesson-study reflecteren leerlingen en leraren over gegeven onderwijs (Messiou et al., 2020). Bij het HeRaRe-project geven leerlingen feedback over wat de leraar goed deed en beter zou kunnen doen. 

Praktijkvoorbeelden VO (Eigenaarschap op het gebied van schoolorganisatie en onderwijs)
Uit het vo zijn vergelijkbare voorbeelden te geven: 1. leerlingenraad/medezeggenschapsraad, 2. leerlingparlement, leerlingpanel, 3. bovenbouwleerlingen als tutoren/coaches van onderbouwleerlingen, 4. inspraak bij het aanstellen van nieuwe docenten/teamleiders en een nieuwe directeur, 5. Leerlingen betrekken bij het geven van feedback aan (nieuwe) docenten (Wat zou deze docent nog moeten/kunnen leren?), 6. Tienminutengesprekken.
Een intrigerend voorbeeld van Pauls oude school is het recht van leerlingen om zichzelf te bevorderen. Daarbij geeft de leerling aan waarom hij/zij wel of niet moet overgaan naar volgend leerjaar. Zo is op school het probleem met zittenblijvers opgelost. Leerlingen wijzen niet met een beschuldigend vingertje naar de school en je hebt geen gesprek (meer) met de advocaat van de ouders. Ze denken zelf na over wat ze dat jaar hebben gedaan en wat de reden en het advies daarom zou moeten zijn bij de overgang.
Leerlingen kunnen ook een bijdrage leveren aan de ontwikkelgesprekken met leraren. Docenten zitten toch te vaak vanuit de dooie hoek tips aan elkaar te geven.

Wat betekent dit voor jouw onderwijs?
Leerlingen een stem geven in hun eigen ontwikkeling (‘student voice’) ondersteunt het proces van zelfstandig worden en van het dragen van verantwoordelijkheid. Leer leerlingen daarom mee te praten en mee te beslissen over hun eigen leren en bied ze daartoe de gelegenheid. Leerlingen mee te praten en mee te beslissen over het onderwijs dat het eigen leren mogelijk moet maken en bied ze daartoe de gelegenheid.
Als docent moet je reflecteren en open staan voor ‘welcome criticism’. Werk als docent op basis van professionele autonomie, ‘met de deur open’. Sta als docent open voor feedback en laat leerlingen meedenken over jouw onderwijs.

Wat neem jij mee uit het Daltoncafé?
In de chat reageerden de deelnemers op de volgende twee vragen: Wat doen jullie in de klas, in de school en daarbuiten om leerlingen een stem te geven? Vanaf welke leeftijd kun je volgens jou leerlingen/kinderen een stem geven en waarom?

Bronnen en handige links
Berends, R. (2024). Dalton LEF: VO. Leonon Progressive Education.
de Bas, J. & van Meir W. (2023). Inzicht in burgerschapsvorming: Kennis en didactiek voor het basisonderwijs. Uitgeverij Coutinho.
Messiou, K., Ainscow, M., Galbally, L., & Page, R. (2020) Primary school children becoming researchers: The use of Inclusive Inquiry, Impact, https://impact.chartered.college/article/primary-school-children-becoming-researchers-inclusiveinquiry/
https://reachingthehardtoreach.eu/wp-content/uploads/2020/06/students-voices-toolkit-rehare-final-pages_english-1.pdf 
https://reachingthehardtoreach.eu/wp-content/uploads/2020/06/inclusive-inquiry-guide-rehare-final-pages_english.pdf
Thomson, P. (2011). Coming to terms with ‘voice’. In G. Czerniawski, & W. Kidd (Eds.), Student voice handbook: Bridging the academic/practitioner divide. Emerald Group Publishing.
Van der Veen, C. (2020). Dialogische gesprekken voeren: Hoe doe je dat?. J. Van Baren-Nawrocka, S. Dekker, & M. de Boer (Reds.), Wetenschappelijke doorbraken de klas in, 10-17. https://www.wetenschapdeklasin.nl/uploads/boeken/Boek%209/H1%20Dialogische%20gesprekken%20voeren.pdf

Samenvatting van de chat tijdens het DaltonCafé

• Goed dat ze betrokken zijn, maar hebben ze zelf inbreng?
• For service and cooperation… Dat moet je op school wel oefenen.
• Oefenen met de stem inbrengen, begint al op school, dat leerlingen daar invloed kunnen uitoefenen.
• Begin dichtbij huis / school moet beginnen en vooral luisteren naar de kinderen. Zij hebben een eerlijke  blik op de toekomst.
• Begin op groepsniveau, later op schoolniveau.
• Goed om kinderen al vroeg ook met serieuze zaken bezig te laten zijn, maar doe dat wel op hun eigen niveau.
• a.v. het introfilmpje: minister Faber heeft wel degelijk gelijk dat kinderen moeten spelen, maar op enig moment moeten ze ook wel worden geïnteresseerd in het ‘gedoe’ in Den Haag zoals de minister het noemt.
• Leerlingen kunnen heel veel. Invloed hebben op school, hun buurt. Het is goed dat ze ervaren dat ze een verschil kunnen maken.
• Vanaf groep 5 zit er uit elke klas een leerling in de leerlingenraad van de school. Zo kunnen ideeën aangedragen worden vanuit de kinderen. Daar worden ze uitgewerkt en voorgesteld.
• Wij hebben een kinderparlement.
• In de bovenbouw staat debatteren op het weekplan.
• Een stem aan het kind geven, kan vanaf elke leeftijd. Het ligt aan de kaders en de richting die je het geeft. Sluit wel aan bij de leefwereld en op dat waar zij zelf aan kunnen bijdragen. Het is zonde als zij alleen maar hun mening kunnen geven. Zij moeten ook echt iets kunnen doen.
• Wij hebben een leerlingpanel (VO). De leerlingen die deelnemen aan de MR zitten dit voor.
• Gemeenten die serieus omgaan met het begrip kinderburgemeester en kindergemeenteraad ervaren, dat de inbreng van kinderen heel zinvol kan zijn.
• We hebben een bovenschoolse kinderraad, met vanuit veertien scholen een deelnemer.
• Leerlingen gaan mee naar de 10-minuten gesprekken, zijn ook echt onderdeel van het gesprek. Wat heb jij nodig om…
• De leerlingenraad (vanaf groep 5) komt zowel met eigen onderwerpen en reageren ook op onderwerpen waar de directie of leerkrachten mee komen.
• Stem vanaf de kleuters in de vorm van coachgesprekken.
• We hebben biebbazen, mediatoren, en tutor leren.
• Stem van de leerlingen komt vaak terug in de klas: Hoe denken jullie over? Leeftijd speelt hierbij geen rol.
• Kindfocusgesprekken (de rapportgesprekken) maar dan vanuit leerlingen.
• Leerlingen verzinnen in overleg met leerkracht en ouders aan welke doelen ze willen werken en hoe ze dat willen doen. Dit ‘onderbouwen’ ze in het portfolio met bewijs dat ze groeiende zijn hierin. Dit kan voor sommigen vroeger dan voor anderen.
• Ik ken een paar sollicitatieprocedures waarbij kinderen een filmpje hebben gemaakt, waarin ze vertellen wat ze van een directeur verwachten en waarom je zou moeten solliciteren.
• Bij ons zijn leerlingen vanaf groep 3 tutor voor jongere leerlingen. Er zit gemiddeld 2 jaar tussen. De kinderen kiezen zelf aan welk doel zij willen werken. En de tutoren kiezen zelf wie zij bij welk doel gaan begeleiden.
• Misschien een idee om leerlingen van groep 7/8 met de kijkwijzer in groepen te laten kijken en dit mee te nemen in onze komende visitatie.
• In het VO worden leerlingen tijdens visitaties ook bevraagd.
• Ik zou in willen brengen: de gelegenheid geven om mee te praten is één, maar hoe leren we ze dat ‘meepraten’ en ‘meebeslissen’ aan? Is er meer nodig om dat te leren door het alleen al te doen?
• Betere gesprekken met MODEL2TALK – MeerTaal: https://www.tijdschriftmeertaal.nl/art/50-6036_Betere-gesprekken-met-MODEL2TALK. Hoe voer je in de klas goede gesprekken waar leerlingen echt iets van leren? Chiel van der Veen en Femke van der Wilt laten in dit artikel zien hoe de interventie MODEL2TALK leraren kan ondersteunen.
• Als je verantwoordelijkheid krijgt, neem je die ook.
• Misschien meer een vraag voor PO – maar hoe geven jullie leerlingen inspraak in de taken waaraan zij werken? Ik zou graag meer inspiratie hierover willen opdoen(eigen leervragen inbrengen? Bedenken hoe ze willen laten zien dat ze de lesstof beheersen (niet alleen de standaard toets).
• Onze leerlingenraad heeft bij een methodekeuze een methode wel eens compleet neergesabeld.
• In DaltonVisie hebben we drie artikelen waar daltonleerlingen kinderburgemeester van een dorp/stad zijn en één over de kindermuseumdirecteur. Zijn daar verder voorbeelden van?
• Ik vind alleen het meebeslissen over een aanstelling van een docent of de aanstelling van een directeur door leerlingen wel al ver gaan.. Hoe doe je dat? Bijvoorbeeld: de wensen in een vacature mee opstellen is al een mooi begin. Dat gebeurt bij ons ook al. Vragen bedenken, die aan kandidaten gesteld worden, is ook erg leuk. Kinderen weten vaak erg goed aan te geven waar ze behoefte aan hebben (ook wat betreft een aan te nemen leerkracht). In overleg kunnen we kijken hoe we daaraan tegemoet kunnen komen.
• Bij ons op de taakkaart in groep 7 formuleren kinderen een doel per week inclusief aanpak en daar gebruiken ze de keuzekast voor en hebben ze een doel voor langere termijn inclusief aanpak.
• Voor kinderen die er moeite mee hebben om te verwoorden of gesprekken te voeren, kun je uitproberen welke vormen van expressie bij hen past. Daar is een ‘diamand ranking’ of Q-sort ook geschikt voor (zie artikel van Renske in DaltonVisie).
• Vanuit de leerdoelen zijn bij ons op school ook eigen uitdagingen in het leven geroepen.
• Bij ons praat de leerlingenraad mee over de nieuwbouw die volgend jaar gebouwd gaat worden.
• De leerlingenraad bedenkt ieder jaar een actie voor de week tegen het pesten.
• Onze leerlingen bedenken het goede doel voor de vastenactie.
• Zouden de gesprekken die Parkhurst voerde met leerlingen (de circle of chrome) iets zijn om in de klas na te doen?
• De leerlingenraad bespreekt binnenkort met de oudervereniging suggesties voor de bestemming van de schoolreis.
• De leerlingen van de leerlingenraad doen altijd verslag in hun klas als ze klaar zijn met de vergadering.
• Thema’s in de leerlingenraad zijn onder meer: biebbrigade, schoolreis, feestcommissie, nieuwe ouders rondleiden, speelpleinafspraken.
• Leerlingen worden bij ons geconsulteerd wanneer we ‘daltondingen’ willen gaan veranderen, bijvoorbeeld de portfolioformulieren.
• Leerlingen praten mee over de herindeling van de pauzes. Hoe bevalt het met groep 4 en 8 samen pauze te hebben?
• In DaltonVisie hebben we de rubriek De Wereld van het Kind. Als je wilt dat de redactie eens bij jou op school met leerlingen komt praten, geef je dan op via secretariaat@dalton.nl

 Verwijzen naar presentatie als:
de Leeuw, R. R. & Hendriks, P. (2024). Dalton en de stem van de leerling – Dalton Café.  DaltonCafé en de stem van de leerling.pdf

Het volgende DaltonCafé is op 20 januari 16.00-17.00 uur. Dan staat de verbinding po-vo centraal.

Op 10 maart 16.00-17.00 uur wordt er opnieuw over het onderzoek naar de daltontaak gesproken en op 12 mei 16.00-17.00 uur spreken we elkaar over de nieuwe kernwaarde en over wat dat voor het daltononderwijs betekent.

Schrijf de data alvast in je agenda en houd de berichtgeving in de Nieuwsbrief in de gaten voor het thema.